مراحل رشد و توسعه کالبدی – فضایی شهرتالش
1- توسعه فضایی – کالبدی شهر تالش از هسته اولیه تا سال1300 ه. ش
تحقیق و بررسی در خاستگاه اولیه و هسته اصلی شکلگیری شهر تالش کار دشواری است. مدرک مستندی که نشان دهد هسته اولیه شهر کجاست، در دست نیست؛ ولی تحقیقات اولیه در علل پیدایش شهر نشان میدهد قبل از آنکه هسته اولیه شهر در محل فعلی شکل گیرد. ساکنین اولیه در دامنه ارتفاعات شمال غربی شهر سکونت داشته اند. اما متاسفانه هیچ گونه اطلاعات دقیقی در مورد قدمت و سازمان درونی اولین سکونتگاه در دست نیست و نیز طبق برخی اسناد و با توجه به بررسیهای محقق در اسناد و مدارک موجود و نیز مطالعات میدانی میان متولیان شهری تالش که اصالتاً تالشی هستند گویای این نکته است که بافت تاریخی و هسته اولیه شهر را میتوان محله کرگری (حاشیه رودخانه کرگانرود و نیز حدفاصل بین مهمانسرا تا پل کرگانرود) دانست که به عنوان یک نقطه ثابت جمعیتی ارائه نقش مینمود. شهر در این مرحله بصورت الگوی خطی در کنار جاده ارتباطی آستارا -رشت شکل گرفته بود و تمام حیات شهر از جمله انواع کاربریهای مورد نیاز و موجود آن در داخل شهر شکل گرفته بود و زمینهای حاصلخیز کشاورزی و باغات در اطراف شهر وجود داشت. از عناصر مهم شهری در این مرحله میتوان به وجود مساجد و حمام و بخشی به عنوان میدان و محلی جهت معاملات تولیدات روستایی برای این محله اشاره کرد. بایستی به بازارچه و کاروانسرا که در فضای شهر قرار داشته اند در این دوره اشاره کرد. از عناصر شهری که در دورههای اخیر(رضا خان) در این شهر احداث شده است میتوان به کاخ سردار امجد اشاره کرد که هنوز در حاشیه میدان اصلی شهر زیر نظر یک ارگان دولتی فعالیت میکند. همراه با تحولات سریع اجتماعی و جمعیتی در داخل بافت ها، عوامل اقلیمی و طبیعی – جغرافیایی مانند برف و باران و غیره نیز به خرابی و فرسودگی بیشتر بافتهای قدیمی که از آن محافظت و مراقبتی به عمل نمیآمد، کمک کردند. کلیه این تاثیرات باعث بوجود آمدن عوارض و نتایج زیانباری برای بافت قدیم شهرتالش شده و تداوم حیات در آن را با مشکل روبرو ساخته است. از ویژگیهای معماری بافت قدیم شهر میتوان به بافت پیچیده و پر تراکم که عرض کوچهها از 5/1 تا 2 متر به صورت پیچ در پیچ است که به خاطر مسائل امنیتی ساخته شده است. استفاده از مصالح ساده (آجر،گل، چوب و هرآنچه درطبیعت یافت میشود) و دیگر عوامل محیطی و اقلیمی که در شکل گیری بافت قدیم شهرتالش دخالت دارد اشاره کرد..
2- ساختار فیزیکی-کالبدی شهر تالش درسالهای 1300 تا (انقلاب اسلامی)1357 ه.ش
روند تغییرات در بافت تاریخی و آغاز تحولات در بافتهای شهری تالش به اواخر دهه چهل بر میگردد. اصلیترین راهکار مداخله در بافت شهر در این دوره، اصلاحات ارضی بود. برای بررسی و تحلیل توسعه کالبدی و گسترش شهر در این دوره به علت نبود نقشه و مدارک گرافیکی تنها میتوان به اسناد و نوشتههای باقیمانده اکتفا کرد همان طور که از مطالعه اسناد تاریخی بجا مانده بر میآید تا دهه 1300 مردمان در این شهر به صورت کوچ نشین و روستانشین بوده و به شغل دامپروری و کشت و زرع به صورت سنتی مشغول بوده اند و در قسمت هسته اولیه شهر سکنی داشته اند. تا اینکه با آغاز حکومت قاجار و تغییر و تحولاتی که در کشور به طور کلی ایجاد میشود باعث رفت آمدهای زیادتر بین شهری مانند رشت با آستارا و اردبیل با سایر شهرهای اطراف آن شده و همین عامل با افزایش داد و ستد تجاری سبب بهبود و ضعیت اقتصادی ساکنین این شهر میشود و آنها برای توسعه و گسترش شهر به صورت آرام و کند اقدام میکنند. اصلاحات ارضی در سال 1342 موجب تحولات بسیاری چه در روستا، چه در شهر و چه در رابطه بین این دو در شکل منطقه شهری گردید. نیروی کار ارزان روستا در خدمت جریان تولید سرمایه داری قرار گرفت. رواج فرهنگ مصرفی و نقدینگی در روستا، ژاب نظام سرمایه داری را به روستا کشاند. (مشهدیزاده، 1374، ص 286) و سبب تشدید مهاجرت به شهرها گردید که شهر تالش نیز به دنبال این تغییر و تحولات با شمار زیادی مهاجران بدون تخصص مواجه گردید که این امر در اشغال زمینهای شهر و گسترش فیزیکی شهر بیش از اندازه مؤثر واقع شد. در این دوره شهرنشینی و شهرگرائی وارد مرحله جدیدی میگردد و رشد کالبدی شهر به صورت سریع بافت قدیم را دچار تحول و تخریب مینماید. تحولات اقتصادی و سیاسی، اصلاحات ارضی، اجرای طرحهای توسعه کالبدی و مهاجرت روستاییان باعث میشود شهرتالش از یک حالت ایستایی شهر نشینی وارد یک مرحله سریع شود. اصلاحات ارضی، افزایش در آمدهای نفتی، اجرای پروژههای عمرانی نظیر آبرسانی، راه سازی، گسترش شبکه آموزشی و بهداشتیاثرات خود را در ساختار کالبدی – فیزیکی شهر نمایان میکند. این عوامل موجب هجوم ناگهانی روستاییان و عشایر سیار به شهرتالش شده و با توجه به اینکه اکثراً از طبقات بی بضاعت و محروم روستائی و عشایری بوده اند با ایجاد محلات بدون برنامه و ساختمانهای نامناسب از لحاظ ایمنی و اصول شهرسازی موجبات بروز ناهنجاریهای فیزیکی در معماری، سیما و کالبد ارگانیک و اندامین شهر گردیده است.
تغییرات کالبدی در بافت شهرتالش و تحولات اجتماعی، به تغییر و تضعیف نقش کاربریها، فضاها و عناصر قدیمی شهر و تخریب بافت مسکونی کمک کرده است. خیابان کشی جدید، اولین نمودهای برنامه ریزی شهری جدید هستند و به دنبال آن لبه خیابانها تغییر شکل داده و ساختمانهای تازهای ساخته شده که این ساختمانها شامل ساختمانهای اداری و آموزشی شهر تالش است. اولین سازمانها و ادارات رسمی در شهر تاسیس میشود. احداث کارخانجات صنعتی در سالهای قبل و بعد از انقلاب همچون کارخانه چوکاو احداث کارگاههای مهارتی و همچنین احداث شهرکهای خابگاهی و صنعتی، باعث مهاجرت های روستایی جهت کار در این کارخانجات اطراف شهر و نهایتاً باعث گسترش روز افزون شهر تالش و در نتیجه بیشتر شدن محلات شهری شده است.
3- ساختار فیزیکی - کالبدی شهر تالش در سالهای 1357 تا 1365 ه. ش
به دنبال تحولات اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی که در این دوره در کشور اتفاق میافتد. سبب میشود که شهرهای کوچکی مانند شهرتالش نیز بیشتر از گذشته تحت تأثیر این عوامل قرار گیرند. در این دوره قدرت انقلاب اسلامی تحکیم مییابد و عاملی برای سرمایه گذاری بیشتر در امور زیر ساختی و بخشهای دیگر میشود و سبب ارتباط سریع بین شهرها در کشور میشود. که عوامل فوق و عواملی که ناشی از تغییرات معیشتی ساکنان شهر میباشد سبب میشود که در این دوره خیابان فعلی امام(ره) شکل منسجم تر و از نظر مبلمان شهری شکل جامع تری به خود گیرد و با استفاده از روشهای تطبیقی میتوان به جرآت گفت که شهر تالش در این دوره بصورت کاملا خطی گسترش پیدا کرده است. در این دوره بازار در مرکز بخش قدیمی کرد محله، برجسته ترین و بارزترین عنصر فعالیتی شهر است. این عنصر چه در جایگاه سنتی خود کهفعالیتهای تجاری متنوع و برخی فعالیتهای تولیدی را زیر یک سقف گرد آورده و به تدریج گسترش یافته و چه در جایگاه کنونی خود که فعالیتهای گسترده تجاری در امتداد محورهای اصلی و مرکزشهر و محورهای عمود بر آن را هم در بر می گیرد، بزرگترین و مهمترین کانون فعالیتی شهرتالش تلقی میشود.
4- ساختار فیزیکی – کالبدی شهر تالش از سال 1365 -1375
از این دوره به طور کلی شهرسازی و گسترش کالبدی شهرها توأماً دچار تحولی عظیمی میشوند که البته نه در جهت مثبت بلکه در جهت عکس آن و این امر به دلایل متعددی بستگی داشت که در بسیاری از پژوهشها انجام گرفته کمتر به آن توجه شده است که عبارتند: 1 ـ نگاه ایدئولوژی حاکم بر شهرها قبل از انقلاب و بعد از انقلاب به یکباره تغییر کلی مییابد. 2 ـ تفویض مدیریتهای شهری به افراد غیر متخصص 3ـ عدم طرحهای جامع 4 ـ درگیر شدن کشور با جنگ تحمیلی از سوی کشور عراق تاسال 1368. 5 ـ اقتصاد ناسالم و بیمار کشور 6 ـ عدم توجه جدی به روستاها و عوامل دیگر سبب میشوند که شهرها در کشور به صورت سراسیمهتر و باشتاب زیادی البته بدون برنامه منظم و منطقی رشد و گسترش یابند که این امر در شهرتالش نیز به نوعی خاص اتفاق افتاده است. بسیاری از ساخت سازهای که در مجموع ناحیه دو شهر که بخش اعظم نیمه غربی شهر تالش احداث و ایجاد شده، از آثار باقیمانده این دوره است. که بیشترین گسترش فیزیکی شهر در این دهه اتفاق افتاده است. با پایان یافتن جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، یک دوره آرامش نسبی در کشور حاکم شد و متعاقب آن سازندگی در کشور آغاز شد. با گسترش کارکردهای حاصل از سازندگی و تغییر و تحولات در اوضاع اجتماعی و اقتصادی کشور، در شهر تالش بافت جدیدی به دور بافت قبلی شهر اضافه شد. زیرا اقدامات عمرانی درسطح شهر مانند خیابان کشی و آسفالت کوچهها و معابر، لوله کشی شهر، ایجاد ساختمانها و ادارات جدید، ایجاد پارکها و غیره به تشدید فعالیتهای ساختمان سازی و گسترش فیزیکی شهر منجر شد. افزایش مهاجرت به شهر نیز خود عامل دیگری در بالا رفتن رشد جمعیت شهری شهر تالش و افزایش ساخت و سازهای داخل شهر بود. تشدید ایجاد کارخانجات و تاسیسات صنعتی از ویژگیهای این دوره شهرتالش است. با گسترش سریع شهر و افزایش رشد شهر نشینی سطح بسیاری از اراضی اطراف شهر به زیر ساختمان رفته و تعادل زیست محیطی بین سطح شهر و باغات و اراضی کشاورزی بهم خورد. با توسعه شهر، شبکههای جدید ارتباطات درون شهری ساخته شد و سایر معابر و خیابانها عریض تر شدند. مناطق مسکونی شهری به دنبال جادهها گسترش یافته و به تدریج بافت پیوسته و خطی شهر تبدیل به بافت گسسته شد. با افزایش جمعیت شهر تالش و مهاجرت شدید روستائیان و سکنی گزینی عشایر سیار در شهر تالش، نیاز به مسکن و خدمات شهری افزایش یافته و قیمت زمین به شدت بالا رفت. مهاجرین (روستائیان و عشایر) که از لحاظ اقتصادی فقیر بودند به نقاط پایین دست شهر یا در محلات کنار شهرروی میآورند، از سوی دیگر به دنبال ایجاد کارخانجات صنعتی کوچک در کنار شهر و ایجاد شهرک صنعتی،از عوامل اصلی این رشد بوده است. به این ترتیب شهرتالش در این دوره مجموعهای از محلات (محلات بافت قدیم شهر، محلات حاشیه نشین شهر و محلاتی که بر طبق طرح مشخصی شکل گرفته اند) است که البته علیرغم شکل گیری محورهای جدید عملکردی و عناصر جدید شهری، خیابانهای بافت قدیم هنوز به عنوان مرکز فعالیتهای اقتصادی شهر شمرده میشود، اما توسعه کالبدی آن در مقابل و حضور قوی خیابان برای همیشه رنگ باخته و قسمت اعظمی از فعالیتهای اقتصادی به خصوص در زمینه اشیاء و کالاهای لوکس را به محورهای جدید شهری منتقل نموده است تا جائی که هم اکنون محور قوی عملکردی جدیدی (محور تجاری – تفریحی، خیابانامام خمینی) در مقابل بازار بافت قدیم شکل گرفته است. در این دوره و سعت شهر گسترش بیشتری نسبت به دوره قبل یافت.
5- ساختار فیزیکی – کالبدی شهرتالش از سال 1385 -1375
این دهه را میتوان در کشور به یک دوره ثبات و آرامش مطلق پس از دوره سازندگی بعد از جنگ دانست. که گسترش شهرها بیشترین رشد را انجام داده اند. بیشترین گسترش فیزیکی شهر تالش نیز از لحاظ مساحت در این دوره رخ داده است، بطوریکه با پیوستن روستاهای پیرامونی به شهر تالش مساحت شهر بیش از 2برابر نسبت به ده سال قبل از آن افزایش یافته است. با گسترش محلات شهری اقدامات مسئولین شهری نیز برای اجرای طرحهای شهری در این محلات شروع شد که از آنجمله میتوان به احداث بولوار محلهای اشاره نمود که جهت احداث و تعریض آن منازل اطراف خیابان و کاربریهای داخل طرح را تخریب میکردند. همچنین طی سالهای اخیر اقدام به احداث بولوار وخیابان کشی و آسفالت و سنگفرش کردن پیاده روها نموده اند. تفکیک زمینهای شهری نیز در همین دوره زمانی روند روبه رشدی داشته است و ساخت و ساز در آنها شروع شده است. یکی از محلات بارز شهری در این دوره، محله طاهری میباشد که از ویژگیهای کالبدی محله طاهری میتوان به وجود یک خیابان بزرگ در ورودی محله و کوچههای باریک در سایر بخشهای آن اشاره کرد که این عامل خود دلیلی بر قدمت این محله در ناحیه 1شهری تالش است که در این دهه با وجود بیمارستان خصوصی طاهری و جهه بارزی به شهر تالش و بالاخص محله طاهری اضافه کرده است؛ برعکس، محله فرهنگیان که از لحاظ ساختای به دلیل نوپا بودن، دارای کوچههای پهن و عریض با برنامه ریزی نوین شکل گرفته است که بصورت خطی در طرح شطرنجی کشیده شده، ولی گسترش این محله بطرف زمینهای کشاورزی پیشرفت چندانی نکرده است. ویژگی های عناصر سکونتی از نظر اندازه، تسهی?ت، فرم، شرایط محیطی و.... دارای رابطه مستقیمی با ویژگیهای اقشار اجتماعی و توان اقتصادی ساکنین می باشد. عناصر مسکونی تغییر و تحو?ت و سیعی را در دهه گذشته پشت سر گذارده اند و اکنون نیز حامل بیشترین هسته های ?تغییر در سطح شهر هستند.شهرکهای نوساز مسکونی و صنعتی در امتداد محور ارتباطی رشت_آستارا کـه بـا اسـتقبال فـراوان قشرهای مختلف اجتماعی روبرو شده است، شکل میگیرد.
6- ساختار فیزیکی – کالبدی شهر تالش بین سالهای 1385 تا 1390 ه. ش
این دوره دارای اهمیت خاصی بین سایر دورههای مورد مطالعه است چرا که به نظر میرسد اعمال قوانین به صورت جدی و با سیاست تشویق و تنبیه و نیز افزایش آگاهی جمعی نسبت به سیاستهای اجرایی شهر، تاثیر شگرفی در ادامه حیات سالم با مجرای تنفسی باز در شهر دارد. و مسئولین ذیربط الزاماً میبایست خود را با طرحها همسو کنند. از این دوره به بعد گسترش فیزیکی شهر منظم و طبق مطالعات قبلی میباشد. بزرگترین اشتباه صورت گرفته در این دوره مکان گزینی ناحیه استراحتگاهی و تفریحی روستای ساحلی قروق در کنار محل دفن زباله تالش و بدون همکاری سایر سازمانها در خصوص تعریض جاده ارتباطی به آن و نیز دستکاری طبیعت مصنوعی پارک مرکزی تالش بدون سرمایه گذاری و داشتن اهداف کارایی است. احداث سورتمه در قلب کوههای مشرف به شهر میتواند باعث جذب سرمایه گذاری شود و یک ایده بکر به شمار میآید. اما در صورتی که زیربناهای مستحکمی نداشته باشد و همچنان به صورت ناآشکار به مجموعه بازدید کنندگان شهری معرفی نشود به سرگذشت سایر طرحهای ناکارامد دچار خواهد شد. از موارد مهم دیگر این دوره گسترش کالبدی شهر به سمت جنوب و جنوب شرقی میباشد و گسترش آتی شهر را به سمت شمال شرقی برنامه ریزی مینماید. البته به نظر میرسد احداث مجموعه 800 واحدی در بهترین زمینهای شهر دیگر اشتباه محرض مسئولین ذیربط در شهرتالش میباشد و عملاً تا زمان گسترش شهر در آیندهای دور در این سمت دچار مشکلات خاصی خواهد شد. طبق مطالعات این پژوهش میبایستی این شهرک در مجتمعهای بسیجیان قرار میگرفت تا بسیاری از مشکلات و معضلات جهت انواع دسترسی بوجود نیایند. همان طور که نقشه گسترش شهر در ادوار تاریخی مختلف نشان میدهد در این دوره بیشترین گسترش شهر در قسمتهای شرقی و جنوب شرقی شهر اتفاق افتاده است. عوامل جغرافیایی و محدودیتهای طبیعی، دگرگونیهای اجتماعی، سیاسی و تحولات اقتصادی از جمله عواملی هستند که در روند گسترش یک شهر منجر به شکل گیری بافتهای متمایز میگردند.در این دوره عناصر فعالیتی طیف گسترده ای از فعالیت هایخدماتی، رفاهی، مالی، تجاری،تولیدی و فعالتهای صنعتی (کارگاه و کارخانهای) را در بر میگیرد. در مرکز شهر به دوراز بازار سنتی کردمحله و در حول و حوش ستون فقرات اصلی شهر،مهمترین عناصر خدمات رفاهی و تجاری با مقیاس شهری و فراشهری اسقرار یافته اند. به عبارتی دیگر ساخت اصلی شهر تالش در منطقه بازار و محورهای شرقی و غربی اصلی شهر و محورهای عمود بر آنها در حول و حوش بافت قدیم و گسترش های بعدی آن تا هم اکنون را در بر می گیرد که در جوار آن ع?وه بر عملکردهایسکونتی، مهمترین عناصر اداری، مالی، بانکی، آموزشی، جهانگردی و پذیرائی، درمانی و تجاری باعملکردهای شهری و فراشهری و همچنین مهمترین عناصر نمادین فرهنگی و مذهبی شهر قرار?گرفته اند.